یارانه نقدی چیست | انواع یارانه

به گزارش تجارت  امروز؛ در لغتنامه واژه يارانه (Subsidy)، کمک رايگان و مالی دولت به مردم در زمانهاي معين معنا شده است. به عبارت دیگر یارانه، نوعي حمايت دولت از قشری خاصي خاص می باشد.

یارانه چیست؟

 از بخششها و کمک هاي رايگان مالي که دولت به دستگاه تابعه خود به منظور کمک به يک خدمت عمومي مي دهد یارانه نامیده می شود. سوبسيد،کمک مالي،اعانه و يا کمک هاي بلاعوض به توليد کنندگان و مصرف کنندگان برخي از کالاها و خدمات نيز معني شده است. همچنين عنوان شده است که پرداخت کمک مالي (يارانه) مي تواند دلايل مختلفي داشته باشد مانند پايين نگه داشتن سطح قيمت (از طريق افزايش قدرت خريد واقعي خريداران) و يا حفظ روند توليد يک کالاي معين.بهرحال پرداخت يارانه مي تواند از طريق تحريف قيمتهاي بازار و هزينه توليد، منجر به تخصيص نامطلوب منابع گردد. هر چند که اين امکان نيز وجود دارد که اين اختلالات را (از طريق آثار خارجي) جبران کند.

تاريخچه يارانه هاي توليدي در ايران

نخستين جهت گيريهاي حمايتي دولت در بخش کشاورزي در ايران به دوره صفويه مربوط مي شود. در دوران صفويه نوعي تخفيف هاي مالياتي و بعدها در دوران قاجار سياستهايي درجهت توسعه زراعت اتخاذ گرديد، كه در آن دادن بذر و مساعده به مستاجر پيش بيني شده بود. اما دخالت مستقيم دولت در عرضه و تقاضا (توليد) در ايران از سال 1311 و با تصويب قانوني جهت تاسيس سيلو در تهران، به منظور خريد و ذخيره گندم توسط سازمان غله، براي مقابله با كمبودهاي احتمالي آغاز شد. در سال 1315 به سبب بارندگي به موقع، افزايش قابل ملاحظه اي در عرضه گندم به بازار پديد آمد. افزايش عرضه بر ميزان تقاضا سبب كاهش شديد قيمت گرديد. در همان سال دولت به منظور حمايت از كشاورزان از طريق سازمان غله گندم را با قيمت بالاتر از قيمتهاي بازار خريداري كرد. تا سال 1321 هدف از دخالت دولت در بازار غلات، حمايت از كشاورزان و همچنين تهيه و ذخيره گندم و بخصوص تهيه نان ارزان براي مصرف كنندگان كم درآمد شهري بود .
ايران اولين نظام سهميه بندي همراه با يارانه را در زمان جنگ جهاني تجربه نموده است و اين در حالي است که سابقه پرداخت يارانه به مفهوم كنوني آن به دهه 40 مي رسد كه اين يارانه ها براي گوشت و گندم پرداخت مي شد، اما رقم آن قابل توجه نبود و تا قبل از افزايش درآمد نفت به دليل رشد اقتصادي متعادل و نرخ تورم اين يارانه ها اندك بود.

كل ميزان پرداخت يارانه دولت بابت تفاوت خريد و فروش كالاهاي اساسي تا سال 1351 يعني، پايان برنامه چهارم، 1668 ميليون ريال بوده است كه اين مقدار تنها حدود 4/1 درصد يارانه در سال 1354 مي باشد.

تا قبل از انقلاب، در مردادماه 1353 دولت اقدام به تاسيس و تشكيل صندوقي بنام صندوق حمايت از مصرف كننده نمود و در سال 1356 سازمان حمايت از توليد کنندگان و مصرف کنندگان تاسيس شد که تمامي وظايف صندوق به اين سازمان محول شد. بعد از پيروزي انقلاب تغييراتي در تشکيلات اجرائي و نحوه توزيع کالاهاي مشمول يارانه به وجود آمد. به علت محدوديتهاي اقتصادي ناشي از جنگ و تحريم اقتصادي که زمينه عرضه متناسب کالاها اعم از توليدات داخلي و وارداتي را دچار نوسان و تنگناهاي مختلف کرده بود، امر قيمت گذاري بصورت گسترده از سال 1360 توسط سازمان حمايت از مصرف کنندگان و توليدکنندگان به مرحله اجرا درآمد. در دوران قبل از 1368 سياست تثبيت اقتصادي دنبال مي شد که فراگيري، استمرار و فزاينده بودن از ويژگي سياستهاي حمايت در اين دوران بود و در واقع همه بنوعي يارانه دريافت مي كردند، در هيچ مرحله اي پرداخت يارانه قطع نمي شد و در حد سقف معيني متوقف نبود، در حاليکه در سالهاي بعد از آن به تدريج سياست تعديل اقتصادي جايگزين آن شد که در اين سياست پرداخت يارانه هدفمندتر شد و تنها گروه هاي هدف يارانه دريافت مي كنند و در آن يارانه ها كاهنده و در نهايت حذف خواهند شد.

در دوره بعد از انقلاب درصد اختصاص يارانه به توليد كالاهاي اساسي افزايش يافت, به طوري كه متوسط يارانه هاي توليدي نسبت به كل يارانه هاي پرداختي از 7/13 درصد در قبل از انقلاب به 2/25 درصد در سال 1368 افزايش داشته است. با پايان يافتن جنگ و در پي انگيزه خودکفايي در توليد محصولات کشاورزي بخصوص گندم ميزان يارانه نهاده هاي توليد شامل کود، سم و بذر روندي بشدت افزايش يافت كه اين مساله در بخش هاي بعدي به تفصيل بررسي مي شود.

انواع یارانه

تنوع و پيچيدگي محاسبات و کاربردهاي گوناگون يارانه ها و همچنين تاثيرات و نتايج گوناگوني که روش پرداخت يارانه مي تواند داشته باشد، ضرورت طبقه بندي و تفکيک آن را بيشتر نمايان مي كند. به نسبت گستردگي وظايف دولت در اقتصاد، يارانه ها مي توانند از تنوع بيشتري برخوردار باشند. همچنين با توجه به گستردگي موارد پرداخت و منابع و مصارف آن، مي تواند به شکلهاي گوناگوني طبقه بندي شود که در اينجا به طور مختصر به آنها اشاره شده است:

1- يارانه بر اساس هدفهايي که دولت از پرداخت آنها دنبال مي کند شامل :يارانه اقتصادي، يارانه اجتماعي، يارانه سياسي و يارانه توسعه اي.

2- يارانه بر اساس حسابهاي ملي شامل: يارانه مستقيم و يارانه غير مستقيم.

3- يارانه بر اساس انعکاس هزينه هاي آن در حسابهاي ملي شامل يارانه پنهان و يارانه آشکار.

4- يارانه بر اساس موضوع مورد کمک شامل: کود، سم، بذر، شکر، روغن، گندم و ... .

5- يارانه بر اساس مرحله اي که کالا يا خدمت مشمول دريافت آن مي شود شامل: يارانه توليدي، يارانه مصرفي، يارانه توزيعي، يارانه صادراتي، يارانه وارداتي و يارانه خدماتي

اگر این چندماهه اخیر نگاهی به قبض برق یا گاز انداخته باشید لابد متوجه شده اید که یک ستون به نام سهم دولت به این قبض اضافه شده است . آنگونه که در این قبوض نوشته شده دو سه برابر پولی که شما بابت مصرفتان می پردازید را دولت پرداخت می کند.

مرجع پرداخت کننده یارانه 

منبعی است که یارانه را با هدف مشخص پرداخت می نماید. هر منبعی که قبول کند قسمتی یا تمامی هزینه کالا یا خدماتی را پرداخت نماید، مرجع پرداخت کننده یارانه به حساب می آید.
انواع مرجع پرداخت کننده یارانه: مرجع های پرداخت کننده یارانه را می توان به داخلی یا خارجی تقسیم کرد. در یک تقسیم بندی دیگر مرجع پرداخت کننده یارانه به حقیقی یا حقوقی می توان تقسیم کرد. در سطح کشور، دولت یک مرجع داخلی است. یا استاندار یک استان، برای استان خود در موقع وقوع حوادث غیر مترقبه یارانه به مصیبت دیده گان پرداخت می نماید، یک مرجع استانی می باشد. در سطح خانواده پدر مرجع پرداخت یارانه به فرزندان است. سازمان ها و موسسات خصوصی می تواند مرجع پرداخت یارانه به کارمندان خود باشد.
انتظارات مرجع: با توجه به نوع مرجع پرداخت کننده، هدف از پرداخت یارانه فرق می کند. باید اول مرجع پرداخت کننده را شناخت. در بیشتر موارد مرجع انتظار خود از پرداخت را بیان می نماید.
اصل تعریف یارانه در این نوشته ثابت است، اما مرجع ها وقتی تغییر کند، انتظارات هم فرق خواهد کرد. حتی ممکن است یک مرجع در زمان های مختلف از پرداخت یارانه، انتظارات متفاوت داشته باشد.
تعریف یارانه دولتی: مقدار تفاوت قیمت تمام شده کالا یا خدمات است با قیمت تعدیل شده آن، برای حمایت از گروه هدف، دولت پرداخت می نماید تا گروه هدف با توجه به دریافت های خود، قدرت خرید و زندگی مناسب را داشته باشد تا بدین وسیله انتظارات دولت تامین گردد.
سطح توان خرید عمومی: مقدار توان خرید است که عموم مردم می توانند به بازار مراجعه کرده و مایحتاج خود را تهیه نمایند. عموم مردم با توجه به میزان درآمد خود، توان خرید انواع کالاها و استفاده از خدمات را در حد مورد نیاز ندارند. اگر کالا یا خدمات با قیمت تمام شده ارایه گردد، بیشتر مردم توان خرید نخواهند داشت. آنچه مورد نیاز مردم است در بازار وجود پیدا می کند، اما مردم نمی خرند، در این حالت هم تولید کننده و هم مصرف کننده متضرر می گردند. به همین خاطر مرجعی حمایت می کند تا کالای تولید شده، با قیمت تعدیل شده فروش رسد.

علت پرداخت یارانه

يارانه‌ها را مرجع های گوناگون به دلایل مختلف پرداخت می نمایند. پرداخت یارانه توسط دولت ها هم از این قائده مستثنا نیست. دولت‌ها در سراسر جهان به‌ منظور تحقق اهداف خاص سیاست کلی نظام خود یارانه پرداخت مي‌نمایند. به عنوان مثال: در بعضی از نظام ها یارانه به قشر بی درآمد و کم درآمد به خاطر عدم طغیان طبقات محروم داده می شود. در بعضی از نظام ها یارانه به افراد به خاطر مانده گار شدن حزب حاکم داده می شود. در بعضی از کشور ها یارانه توسط مخالفین قدرتمند دولت به افراد به خاطر ساقط کردن حزب حاکم داده می شود. در بعضی از مواقع کشورهای بیگانه برای تضعیف دولت مرکزی به مخالفین جهت قدرتمند شدن یارانه پرداخت می کنند.
اولین هدف پرداخت یارانه در نظام جمهوری اسلامی، به جهت حمایت از قشر بی درآمد و کم درآمد جامعه است تا افراد قدرت اداره یک زندگی متعالی را داشته باشند.
آشکار است که عموم مردم با توجه افزایش قیمت ها در اثر تورم، ثابت ماندن سطح درآمدها، عدم اشتقال، وجود بیکاری پنهان، و علت های گوناگون دیگر مثل از کار افتادگی، بیماری، حوادث غیر مترقبه توان زندگی مناسب را از دست می دهند.
دولت برای رفاح حال عمومی ملت، مخصوصا قشرهای کم درآمد یا بی درآمد، یکی از دو کار را باید انجام بدهد:
1- یارانه پرداخت نماید.
2- حقوق و درآمد قشرهای کم درآمد یا فاقد درآمد را به حدی برساند که توان تهیه مایحتاج خود را در حد استاندارد با قیمت تمام شده داشته باشد.
دولت بعد از تعیین گروه هدف، باید از طریق کانالی از آنان حمایت کند. حمایت ها می تواند از کانال های مختلف صورت می گیرد. دو کانال عمده عبارتند از:
1- پرداخت مستقیم به گروه هدف: دولت یارانه را به مستقیما به گروه هدف می پردازد تا خود گروه هدف، کالا یا خدمات خود را با قیمت تمام شده از بازار تهیه نماید. مثلا در بانک حساب توسط دولت باز می شود
2- پرداخت غیر مستقیم به گروه هدف: یارانه را به بخشی می پردازند تا آن بخش به گروه هدف خدمت رسانی نماید. مثل بخش تولید(تولید کننده گان) که از دولت یارانه را تحویل می گیرد تا کالا یا خدمات خود را ارزان تر از قیمت تمام شده در اختیار گروه هدف قرار دهد.
اولین و بزرگ ترین دغدغه هر دولتی اداره ملت و تقویت آن است. اگر ملت دغدغه تهیه خوراک، پوشاک، خانه، تحصیل، بهداشت، بیمه، و... را داشته باشد، دولت نمی تواند با خیال آسوده به دنبال تحقیق و بررسی در پیرامون مسایل جدید برود. وقتی که ملت گرفتار مشکلات اولیه زندگی است، دولت نمی تواند امنیت کامل در کشور ایجاد نماید. زیرا اولین برهم زننده امنیت، اداره نشده گان افراد کم درآمد و بی درآمد جامعه هستند. کاملا آشکار است که ناامن بودن اداره زندگی افراد جامعه، مقدمه ناامنی جامعه است.
پرداخت یارانه معروفیت: در مواقعی که کالا یا ارایه خدماتی به علت ناشناخته بودن، با استقبال عمومی مواجه نیست، صاحب کالا یا خدمات یارانه معروفیت پرداخت می نماید. وقتی شناخته شد به قیمت واقعی و یا بیشتر از آن عرضه می گردد.
پرداخت یارانه بازاریابی: در مواقعی که کالا یا ارایه خدماتی به علت پایین بودن کیفیت، با استقبال عمومی مواجه نیست، صاحب کالا یا خدمات یارانه بازاریابی پرداخت می نماید. وقتی جا افتاد، یواش یواش قیمت خود را افزایش می دهد تا به قیمت واقعی برسد. یارانه بازاریابی بیشتر برای تبلیغات هزینه می شود.

میزان پرداخت یارانه، معیار توسعه:

کشور توسعه یافته، کشوری است که منابع انسانی علمی و فنی قوی داشته باشد. تا بتواند از منابع مختلف کشور استفاده بهینه نماید.
در کشور توسعه یافته به علت وجود رفاح عمومی و خصوصی در حد بالا، و اندک بودن تعداد کم درآمدان و بی درآمدان، کمترین یارانه پرداخت می شود.
تعداد یارانه بگیران هرچه به صفر نزدیک تر باشد، آن کشور مقتدرتر خواهد بود. اگر سال به سال تعداد یارانه بگیران بی درآمد و کم درآمد به سوی صفر میل نماید، آن کشور توسعه یافته تر خواهد بود. هر چه تعداد یارانه بگیران از صفر دور شود و به طرف صد میل نماید، کشور عقب مانده تر خواهد بود. به عبارت دیگر هر چه از تعداد افرادی که زیر خط فقر زندگی می کنند کاسته شود و به تعداد کسانی که بالای خط فقر زندگی می کنند افزوده شود، کشور توسعه یافته تر است.
یکی از شاخص مهم در تعیین جامعه پیشرفته و عقب مانده می تواند، میزان یارانه پرداختی نسبت به کل بودجه و تعداد یارانه بگیران زیر خط فقر نسبت به کل جمعیت باشد. این معیار بین دو یا چند کشور یا کل کشورها قابل مقایسه است.

روش پرداخت یارانه 

در حال حاضر یارانه مستقیما به صورت نقدی یا غیر نقدی به تولید کننده پرداخت می شود. نتیجه آن پرداخت غیر مستقیم و غیر نقدی یارانه به مصرف کننده گان است تا بعضی از کالاها(ی اساسی) به صورت ارزان به دست مصرف کننده گان برسد.
از زمانی که اولین مرحله کالا برگ[2] (کوپن)در سطح کشور توضیح شد. دولت به طور کسترده به تولیدکننده گان و تجار وارد کننده یارانه پرداخت کرده است تا آن ها اجناس ارزان در اختیار مصرف کننده گان قرار دهند.
به نظر می رسد که در پرداخت یارانه به بخش تولید، هزینه جانبی یارانه بیشتر از یارانه یی است که به دست مصرف کننده واقعی می رسد.

معایب پرداخت یارانه به بخش تولید

يارانه توليدی به هر نوع مداخله دولت در اقتصاد که منجر به کاهش هزينه های توليد برای توليد کننده و يا افزايش قيمت دريافتی توسط توليد کننده گردد اطلاق می شود. کمک های دولت به صنايع و کشاورزان از اين دسته است.
پرداخت يارانه به تولید کننده ها جهت ارایه کالای ارزان به بازار، باعث غير واقعي شدن قيمت اجناس می شود. در بیشتر مواقع باعث دو نرخی شدن قیمت یک کالا می شود. به همین جهت پرداخت یارانه به بخشی از صنعت تولید، منجر به اختلال در سرمايه گذاري ها در بخش تولید می شود. بعضی از معایب دیگر:
- گسترش نظام اداری.
- ورود تشکيلات دولت به فعاليت های تصدی گری.
- پرداخت یارانه به بخش تولید، فاصله طبقاتی را کسترش داده و پراکنش فقر را بيش از پیش گسترش می دهد.
- افزايش چشمگير فاصله بين قيمت کالاهای يارانه دار با قيمت های واقعی
- فشار بيشتر بر منابع عمومی بودجه دولت با توجه به افزایش جانبی برای تامين و توزیع يارانه ها.
- برخورداری بيشتر بخش تولید از يارانه ها، بويژه يارانه انرژی سوخت، آب و برق و...
- فراهم شدن زمينه فسادهای اقتصادی بويژه قاچاق کالاهای يارانه ای.
- معلوم نشدن قیمت حقیقی کالا، به علت پایین بودن قیمت خدمات، باعث به هدر رفتن منابع کمياب (انرژی، آب و...) و غيره توسط مصرف کننده گان می شود،
موارد فوق از نمونه معایب هایی از نظام پرداخت يارانه به بخش تولید است که مشکل آفرین بوده و دولت مجبور است که هزینه های جانبی بیشتری را متحمل شود. برای خارج شدن دولت از پرداخت هایی که وصول به هدف را تامین نمی نماید، باید دنبال راه حل مناسبی جهت اصلاح باشد. به دليل گذشت زمان و گسترش ابعاد مسئله چنين اصلاحی را بسيار پيچيده و تصميم گيری برای دولت مردان بسيار مشکل، اما ضروری است.

محاسن پرداخت یارانه نقدی به بخش مصرف

حمایت مستقیم دولت از مصرف کننده باعث می شود تا مصرف کننده از هر کالایی فقط به مقدار نیاز تهیه نماید.
یارانه به گروه هدف «بی درآمدان و کم درآمدان»، باعث کم شدن بعضی از جرایم مثل دزدی هایی که مربوط به هزینه امرار معاش افراد می شود. همچنین بیماری هایی که مربوط به سوء تغذیه است، کاهش می یابد.
- استفاده بخش تولید از یارانه ها به عنوان مصرف کننده.
- بالا رفتن قدرت خرید مصرف کننده گان برای خرید از بخش تولید
- معلوم شدن قيمت های واقعی کالا و خدمات
- از بین رفتن زمينه فسادهای اقتصادی بويژه قاچاق کالاهای يارانه ای.
- رقابتی شدن محصولات توليدی در بازارهای داخلی و جهانی.
يارانه نقدي رفاح عمومی گروه هی هدف را افزايش مي‌دهد، زيرا حق انتخاب کالا یا خدماتی كه مطلوبيت بيشتر را ايجاد مي كند، به فرد مي‌دهد.

هدفمندی یارانه ها

از نیمه دوم سال ۱۳۸۹ و با تصویب مجلس شورای اسلامی پرداخت یارانه‌ها به صورت نقدی و به حساب هر خانوار با نرخ ۴۵۵۰۰ تومان آغاز شد. این یارانه همچنان و بدون تغییر مبلغ به حساب سرپرست خانوار‌های ایرانی پرداخت می‌شود. با این توضیح که در طول سال‌های گذشته بخش زیادی از خانواده‌های پر درآمد جامعه از سوی دولت از دریافت یارانه منع شدند.

در لایحه بودجه ۹۷ نیز پرداخت یارانه با مبلغ ۴۵۵۰۰ تومان به حساب سرپرست خانوار‌های نیازمند مد نظر قرار گرفته است و دولت مسئولیت حذف خانواده‌های مرفه را از این لیست بر عهده استانداری‌ها قرار داده است.

در حال حاضر تا پیش از این حدود ۷۸ میلیون ایرانی در ماه، یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی دریافت می‌کردند که از آبان ۱۳۹۸ با اصلاح قیمت بنزین،‌ از بین یارانه‌بگیران بیش از ۶۰ میلیون نفر گزینش شده و یارانه معیشتی به حساب آنها واریز می‌شد که رقم آن بین ۵۵ تا ۲۰۵ هزار تومان برای خانوارهای یک نفره تا پنج نفر و بالاتر اختصاص پیدا می‌کرد، اما از این پس دیگر تحت این عناوین یارانه‌ای واریز نشده و فقط با ارقام جدید که فعلا بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان است، پرداخت صورت خواهد گرفت.

دولت مبلغ یارانه جدید را به ازای ۹ دهک درآمدی و برای ۷۲ میلیون نفر پرداخت کرده است که در سه دهک پایین برای هر نفر مبلغ ۴۰۰ هزار تومان و برای شش دهک بعدی به ازای هر نفر ۳۰۰ هزار تومان پرداخته شود. این واریز از شب گذشته انجام شده و به ازای دو ماه پرداخت صورت گرفته است و به تعداد اعضای خانوار هر مبلغی که برای یک ماه باید دریافت کند، دو برابر پرداخت شده است.

علت قطع یارانه

دولت یازدهم از همان ابتدای آغاز به کار با اشاره به این استدلال که توزیع یارانه نقدی نمی تواند زمینه توسعه عدالت باشد و از سویی نیز منابع مالی کافی برای ایجاد این پرداخت ها را ندارد، تلاش کرد تا یارانه افراد غیر نیازمند را قطع کند.

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در اطلاعیه‌ای اعلام کرده است بدلیل اینکه برخی از شهروندان موفق به ارسال درخواست بررسی علت قطع یارانه در سایت یارانه ۱۰ نشده اند، به منظور ایجاد فرصت برای این دسته از هموطنان اعلام می‌گردد، هموطنانی که یارانه آن‌ها قطع شده است تا مدت ۲ ماه پس از قطع یارانه می‌توانند به سایت یارانه ۱۰ مراجعه و درخواست خود را ثبت نمایند.

بر اساس این اطلاعیه، شهروندانی که یارانه آن‌ها در ماه‌های آینده هم قطع شود می‌توانند به مدت ۲ ماه پس از قطع یارانه به سایت یارانه ۱۰ مراجعه و درخواست خود را ثبت نمایند.

نکته مهم این است که فرآیند بررسی اعتراض (از ثبت درخواست تا پاسخ) کاملاً غیر حضوری صورت خواهد گرفت.

آئین نامه اجرایی تبصره ۱۴ قانون بودجه امسال در خصوص درآمدها، پرداختی ها و مصارف قانون هدفمندی یارانه ها برای سال ۹۷ از طرف اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور به دستگاه های اجرایی ابلاغ شد.

براساس این آیین نامه در بخش مصارف هدفمندی یارانه ها برای سال ۹۷ مبلغ ۴۱۵ هزار میلیارد ریال برای پرداخت یارانه نقدی، تا سقف ۷۰ هزار میلیارد ریال پرداخت نقدی برای کمک به کاهش فقر مطلق و ۳۷ هزار میلیارد ریال برای سلامت و تا سقف ۳۳ هزار میلیارد ریال نیز بابت خرید تضمینی گندم و یارانه مان اختصاص می یابد.

دستگاه های اجرایی زیر موظفند در راستای شناسایی و رتبه بندی خانوارها، تمام داده های مورد نیاز وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی را مطابق آیین نامه به صورت یکجا، تجمیعی و برخط در اختیار وزارت مذکور قرار دهند و آن را به روز رسانی کنند.

انتهای مطلب/م.ع