نگاهی به آداب و رسوم مردم اردبیل + تصاویر

به گزارش تجارت امروز؛ آداب و رسوم مردم اردبیل غنی و متنوع است و بخش مهمی از هویت فرهنگی این منطقه را تشکیل می دهد. اردبیل با قدمتی پنج هزار ساله، دارای تاریخ و فرهنگ غنی است و مردم مهمان‌نواز و خونگرم این استان، آداب و رسوم کهن و جذابی دارند که ریشه در تاریخ و طبیعت زیبای منطقه دارد.

جشن‌ها، آئین‌ها، غذاهای محلی و صنایع دستی سنتی، همگی از جمله جذابیت‌های این شهر تاریخی هستند. در این مطلب به مجموعه ای از آداب و رسوم مردم این استان می پردازیم.

آشنایی با استان اردبیل:

اردبیل، با نام باستانی «آرتاویل»، یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی کشور است. این شهر در طول تاریخ به‌ویژه به‌خاطر نقش کلیدی‌اش در دوران صفویه و ارتباط آن با شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بنیان‌گذار فرقه صفویه، شهرت یافته است.

نام «اردبیل» از واژه‌های اوستایی «آرتا» (به‌معنی مقدس) و «ویل» (به‌معنی شهر) تشکیل شده است. بنابراین، این نام به معنای «شهر مقدس» است. در گذشته، این شهر به نام‌های مختلفی چون دارالارشاد، دارالملک، دارالعرفان و دارالامان نیز شناخته می‌شد. زبان رسمی مردم اردبیل ترکی آذربایجانی است، اما زبان‌های دیگری چون تالشی و تاتی نیز در برخی مناطق این استان رایج است.

اردبیل از نظر جغرافیایی در نزدیکی کوه سبلان و با فاصله ۶۱ کیلومتری از دریای خزر واقع شده است. این شهر با ارتفاع ۱۴۰۰ متر از سطح دریا، دارای آب و هوای سرد در زمستان و معتدل در تابستان است. تاریخچه اردبیل به دوران ساسانیان برمی‌گردد، و در قرون وسطی، به ویژه در دوران صفویه، به دلیل موقعیت تجاری و صادرات محصولات مختلف از جمله پشم، قالی و خشکبار، اهمیت زیادی داشته است.

پس از ویرانی اردبیل توسط مغولان در قرن ۱۳ میلادی، این شهر دوباره به رونق رسید و به مرکز فرقه صفویه تبدیل شد. با این حال، بسیاری از گنجینه‌های تاریخی اردبیل در سال ۱۸۲۷ توسط روس‌ها غارت شد. امروزه، اردبیل با جاذبه‌های طبیعی فراوانی چون دریاچه‌ها، جنگل‌ها، آبشارها، رودخانه‌ها و تالاب‌های زیبا شناخته می‌شود و به‌عنوان مقصدی جذاب برای گردشگران شناخته می‌شود.

طبق آخرین آمارها، جمعیت اردبیل در حدود ۵۵۰٬۰۰۰ نفر است. این جمعیت شامل ساکنان اصلی شهر و مناطق اطراف آن می‌شود. به‌طور کلی، اردبیل از نظر جمعیتی به یکی از شهرهای مهم و پرجمعیت در شمال غرب کشور تبدیل شده است.

آداب و رسوم مردم اردبیل:

• مراسم عروسی در اردبیل:

مراسم عروسی در اردبیل، مانند بسیاری از مناطق ایران، دارای سنت‌ها و آیین‌های خاصی است که به طور سنتی و با جزئیات دقیق اجرا می‌شود. در اینجا به برخی از مهم‌ترین مراحل و آداب مربوط به مراسم عروسی در اردبیل اشاره می‌کنیم:

مراسم خواستگاری و عقد

مراسم عروسی در گذشته به‌طور خاص و با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شد. پس از آنکه دختر مورد پسند واقع می‌شد، مراسم خواستگاری برگزار می‌شد و پذیرش رسمی با نوشیدن چای شیرین اعلام می‌شد. در این مراسم، مهریه، شرایط طرفین و تاریخ عقد تعیین می‌شد. پس از مراسم خواستگاری، مراسم عقد و “شال اوزوک” که به معنی انگشتر است، برگزار می‌شد که اکنون هم بر همین طبق پیش می رود.

دعوت به مراسم عقد معمولاً از مردان مسن و میانسال صورت می‌گرفت و عقدخوانی در خانه دختر انجام می‌شد، در حالی که مخارج آن بر عهده خانواده داماد بود. پیش از انتقال عروس به خانه داماد، جشنی مخصوص زنان برگزار می‌شد که هدف از آن دوخت لباس‌های عروس و نمایش زینت‌آلات بود. در این جشن، خوانندگان و نوازندگان زن دعوت می‌شدند و پذیرایی گرم صورت می‌گرفت.

حنا گجه

شب قبل از انتقال عروس به خانه داماد، مراسم “حنا گجه یا حنابندان” برگزار می‌شد که مختص دختران و زنان جوان بود. در این مراسم، عروس به حمام می‌رفت و در خانه جشن شب حنا برگزار می‌شد و دست‌های عروس حنا بسته می‌شد. بردن عروس به خانه داماد پس از غروب انجام می‌شد و جهازیه او به خانه داماد منتقل می‌شد. عروس در این شب با چادر بر سر و همراه با یک نفر “ینگه” که آداب و رسوم حجله را به او می‌آموخت، به خانه داماد می‌رفت.

عروس معمولا در این جشن،لباس قرمز یا سبز به تن می کند. امروزه این مراسم به عهده تصمیم گیری خانواده عروس و داماد است.

در خانه داماد، شام تهیه می‌شد و از بستگان دعوت می‌شد. داماد سه سیب به پشت عروس می‌زد، به سر او نقل و نبات می‌ریخت و پول نثار می‌کرد. در ورودی خانه داماد، طشت مسین گذاشته می‌شد تا عروس از روی آن عبور کند و مانند مس محکم بماند.

بستن کمر عروس

یکی از مراسم‌های رایج در استان اردبیل، “بستن کمر عروس” است که در شبی برگزار می‌شود که عروس از خانه پدر به خانه داماد می‌رود. این کمربند به رنگ قرمز است و توسط برادر داماد یا یکی از مردان مجرد اقوام نزدیک داماد، به دور کمر عروس بسته میشود و در حین این کار، شعری به شکل زیر خوانده می‌شود:

آنام باجیم قیز گلین
الی ایاغی دوز گلین
یئدی اوغلان ایسته ره م
سون بئشیگین قیز گلین

سپس در وسط اتاقی که عروس و داماد نشسته‌اند، یک جلد قرآن و یک کاسه آب قرار می‌دهند. پدر عروس دست عروس و داماد را گرفته و سه دور دور قرآن و کاسه آب می‌چرخند و برای آن‌ها آرزو می‌کنند که خداوند هفت پسر و یک دختر به آن‌ها عطا کند.

بعد از این مراسم، عروس و داماد از خانه پدر عروس خارج شده و سوار ماشین عروس می‌شوند (در گذشته با اسب سوار می‌شدند). ماشین عروس به سمت مراکز اصلی شهر یا روستا حرکت کرده و پس از یک یا دو ساعت دور زدن، به خانه داماد یا تالار عروسی می روند. این مراسم اکنون هم در اردبیل اجرا میشود.

قویماق و ترک پلو

فردای شب عروسی، مادر عروس برای ناهار “قویماق یا کاچی” می‌فرستاد و برای شام، ترک‌پلو از خانه پدر عروس می‌آوردند. مراسم ناهار و شام به‌طور ویژه‌ای برگزار می‌شد و جمعی از نزدیکان دعوت می‌شدند. عروس از ساعت ورود روی خود را از دیگران می‌پوشاند و در روز اول، هدایایی از خویشان داماد دریافت می‌کرد تا چادر از سر بردارد که به این مراسم “وزآشدی” یا رونما گفته می‌شود. آوردن قویماق توسط مادر عروس هنوز هم در اردبیل پا بر جا است.

بنده تخت

به دلیل دشواری پذیرایی از مهمانان در روزهای اول ازدواج، اصطلاح “بنده تخت یا پاتختی” (تحریف شده “بانو به تخت”) برای روز سوم عروسی به کار می‌رفت که به‌طور رسمی برای پذیرایی از مهمانان و دیدن مهمانان از خانه عروس و داماد، اختصاص داشت. اکنون این مراسم هم به تصمیم گیری خانواده عروس و داماد بستگی دارد.

ایاغ آشوی

پس از پایان مراسم، عروس و داماد برای بازدید به خانه‌های دوستان و نزدیکان می‌رفتند و مراسم “ایاغ آشوی” که به مهمانی‌های ترتیب داده شده به افتخار عروس و داماد اطلاق می‌شود، برگزار می‌شد. در گذشته، عروس را با اسب به خانه داماد می‌بردند، اما بعدها درشکه و در حال حاضر، ماشین جایگزین آن شده است.

• آیین نوروز در اردبیل:

جشن‌های نوروز در این منطقه نسبت به سایر نقاط ایران، گسترده‌تر و مفصل‌تر برگزار می‌شد. در استان اردبیل، آغاز عید با مراسم‌های خاصی همراه است که به معنی شروع سال جدید با پاکیزگی و شادی انجام می‌شود. زنان و مادران خانه‌ها با غبارروبی و شست‌وشوی وسایل خانه، خود را برای آغاز سال نو آماده می‌کنند. این رسم به معنی رهایی از کهولت، کسالت و غم‌هاست و به استقبال سال جدید و پر از برکت می‌روند.

بایراملیق

هدیه‌ای که بزرگ‌ترها به کوچکترها به مناسبت عید می‌دهند. این هدیه می‌تواند تخم‌مرغ رنگ‌شده، لباس یا اسکناس نو باشد. معمولاً پدر خانواده اسکناس‌های نو را در قرآن نگهداری کرده و بعد از تحویل سال به اعضای خانواده می‌دهد.

ایل سکه‌سی

یکی از رسوم، «ایل سکه سی» یا «سکه سال» است. در این مراسم، افرادی که به داشتن دستی با برکت یا «دستی سبک» معروفند، به دوستان و آشنایان سکه‌ای به‌عنوان هدیه نوروزی می‌دهند. این عمل با اعتقاد به این‌که نخستین پول سال از چنین دست مبارکی، سالی پربرکت و خوب از نظر اقتصادی به همراه می‌آورد، انجام می‌شود. مهم نیست که فردی که سکه را می‌دهد پیرمردی ۸۰ ساله باشد یا کودکی ۷ ساله؛ برکت دست او ملاک است.

خونچه

هدایای ویژه‌ای است که خانواده داماد به خانه عروس می‌برد و شامل آجیل، شیرینی و تنقلات است.

تکم

عروسکی سنتی که در روزهای قبل از نوروز در کوچه‌های اردبیل به نمایش گذاشته می‌شود و نوید بهار را می‌دهد. تکم شیطانی است به شکل حیوان که از تخته ساخته می‌شود و با پارچه‌های رنگین و تکه‌های آینه تزیین می‌شود. این شیطانک از زیر شکم به انتهای چوب نازکی متصل شده و چوب از سوراخی در وسط تخته عبور می‌کند، به طوری که به راحتی بالا و پایین می‌رود. تکمچی، صاحب تکم، آن را به حرکت درآورده و صدایی خوشایند تولید می‌کند و به همراه آن تصانیف مربوط به عید و بهار می‌خواند.

نواوستی

یکی از آئین‌های سنتی استقبال از سال جدید در آذربایجان است. در این مراسم، چهار چهارشنبه آخر سال به نام‌های عناصر طبیعت یعنی آب، باد، خاک و آتش نام‌گذاری می‌شود و برای هر کدام مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود. آخرین چهارشنبه سال، که «سو چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه آب نامیده می‌شود، به جشن تولد و تجدید حیات آب‌ها اختصاص دارد. در این روز، مردم به کنار آب‌های روان می‌روند و عرض رودخانه‌ها را هفت بار طی می‌کنند.

این عمل نمادین به منظور همسویی با طبیعت، تجدید حیات و رهایی از مشکلات انجام می‌شود. مردم همچنین با قیچی کردن آب، به معنای برش مشکلات و «دوختن» زبان دشمنان، و پرتاب هفت تکه سنگ به آب، به نماد مشکلات خود عمل می‌کنند. برخی نیز لنگه‌کفش‌های کهنه را به آب می‌سپارند و با دسته‌های اسپند، آب را جارو می‌زنند.

در پایان، مقداری از آب در کوزه سفالی ریخته و به خانه برده می‌شود. این آب در چهارگوشه خانه ریخته می‌شود تا نماد تازگی و برکت باشد و به باور قدیمی‌ها، از خانه‌ها حیوانات موذی دور کند.

چهارشنبه‌سوری

جشن شب چهارشنبه آخر سال که بخشی از فرهنگ ملی ایرانیان است. در گذشته، این جشن با مراسم و جشن‌های متنوعی برگزار می‌شد که در استان اردبیل نیز برخی از این رسوم هنوز باقی مانده است. مثلا در گذشته از ظهر سه‌شنبه آخر سال، صداهای ترقه و بمب آغاز می‌شد و بعد از غروب خورشید، بوته‌های گون و خار در حیاط یا پشت‌بام آتش زده می‌شد. بعد از صرف شام، سفره چهارشنبه‌ سوری گسترده می‌شد و شب، فال‌گیری نیز رایج بود.

دختران در ابتدای شب به پشت در خانه‌ها ایستاده و سخنان رهگذران را گوش کرده و تعبیر و تفسیر می‌کردند. پسران جوان کمربندها یا دستمال‌ های پارچه‌ای خود را از پنجره همسایه‌ها به درون انداخته و صاحبخانه مقداری آجیل یا شیرینی در آن قرار داده و به‌ طرف صاحب آن می‌انداختند.

این آداب و رسوم به خوبی نشان‌دهنده اهمیت ویژه نوروز در فرهنگ اردبیل و تلاش مردم برای آغاز سال جدید با شادی و برکت است.

• آیین شب یلدا در اردبیل:

شب یلدا در اردبیل به نام  «چیله گجه‌سی» شناخته می‌شود و نماد انس و الفت خانواده‌هاست. این نامگذاری به دلیل آن است که شب یلدا پایان فصل پاییز و آغاز «چله بزرگ» زمستان را علامت می‌زند. زمستان در اردبیل به سه دوره تقسیم می‌شود: ۴۰ روز اول «چله بزرگ»، ۲۰ روز بعد از آن «چله کوچک»، و ۳۰ روز آخر به نام «بایرام آیی» (ماه عید).

چهار روز آخر چله بزرگ و سه روز اول چله کوچک، که به «خیدیر» معروف است، معمولاً با برف سنگین و سرمای شدید همراه است. در این دوره، مردم معتقدند که با آمدن «خیدیر»، زمستان به اوج خود می‌رسد و با پایان آن، زمستان به پایان می‌رسد. مردم در این ایام، با تهیه «قووت»، که از گندم برشته و مواد دیگر تهیه می‌شود، از آن استقبال می‌کردند.

در اعتقاد مردم، «چله کوچک» سردترین روزهای سال است و به «چله بزرگ» می‌گوید که کودکان را در گهواره، دست زنان را در کوزه آب، و پای مردان را بر روی زمین منجمد خواهد کرد، در حالی که «چله بزرگ» نیز پاسخ می‌دهد که عمر تو کوتاه است و پشت سرت بهار خواهد آمد.

آیین‌های شب یلدا در اردبیل مشابه سایر نقاط کشور است، با انواع میوه‌ها و تنقلات مانند هندوانه، انار، مرکبات، آجیل و «قورقا» (گندم برشته با کشمش). خانواده‌ها معمولاً در خانه بزرگ‌ترها گرد هم می‌آیند، شام می‌خورند و به گفت‌وگو می‌پردازند.

یکی از سنت‌های ویژه اردبیل، «چیله خونچه‌سی» یا «چله لیک» است، که در آن خانواده‌ها هدایا و تنقلات شب یلدا را به خانه عروس می‌فرستند. این هدایا شامل میوه‌ها، تنقلات، و معمولاً یک قطعه طلا یا لباس برای عروس است. خانواده عروس نیز برای دخترشان که نخستین سال ازدواجش را تجربه می‌کند، هدیه مشابهی ارسال می‌کنند.

با وجود تغییرات در شیوه‌های برگزاری، بسیاری از بزرگ‌ترها هنوز از شب‌های یلدا گذشته با لذت یاد می‌کنند و معتقدند که لذت آن شب‌ها که تنها به میوه‌ها و تنقلات ساده‌ای مانند قورقا و کشمش محدود بود، به اندازه امروزی‌ها که شامل انواع میوه‌ها و شیرینی‌هاست، نمی‌باشد.

• برگذاری اعیاد مذهبی در اردبیل:

ایام مذهبی در اردبیل، مانند بسیاری از نقاط دیگر ایران، با مراسم و سنت‌های خاصی همراه است. در اینجا به برخی از مهم‌ترین اعیاد مذهبی که در اردبیل برگزار می‌شود، اشاره می‌کنیم:

عید فطر و عید قربان

عید فطر و عید قربان در اردبیل معمولاً بدون تشریفات ویژه‌ای برگزار می‌شود و دید و بازدیدها به‌ویژه به مصیبت‌دیدگان اختصاص دارد. نماز عید فطر و عید قربان معمولاً در مکان‌های ساده و غیرسقف‌دار مانند بیابان‌ها برگزار می‌شود. قربانی کردن در روز عید قربان نیز طبق رسم‌های معمول در دیگر مناطق ایران، در اردبیل انجام می‌شود.

مبعث و عید غدیر

در روز مبعث و عید غدیر، که به‌عنوان “روز سادات” شناخته می‌شود، به احترام و تبریک به خانه سادات (خانواده‌های نژاد پیامبر اسلام) مراجعه می‌شود.

سوم شعبان

این روز، که روز ولادت حضرت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) است، از جمله اعیاد مذهبی مهم در اردبیل به شمار می‌رود. در این روز، بازارها و مغازه‌ها به مناسبت این جشن، آذین‌بندی می‌شود.

نیمه شعبان

در روز نیمه شعبان، که مصادف با میلاد حضرت حجه‌بن‌الحسن (علیه‌السلام)، امام دوازدهم شیعیان است، بازارها و خیابان‌ها به‌طور مفصل چراغانی و آذین‌بندی می‌شود. این مراسمات نه تنها در ایجاد فضای معنوی و فرهنگی در اردبیل اهمیت دارند، بلکه نشان‌دهنده عمق اعتقادات مذهبی و احترام به سنت‌ها و شعائر اسلامی در این منطقه نیز هستند.

• برگذاری مراسم سوگواری در اردبیل:

سوگوارى‌هاى مذهبى در اردبیل به‌ویژه در ماه محرم و روزهای عزاداری، دارای مراسم و سنت‌های خاصی هستند که نشان‌دهنده عمق اعتقادات مذهبی و فرهنگ محلی این منطقه است.

شاخسی و واخسی

یک ماه پیش از آغاز ماه محرم، مراسم آغاز سوگواری با تشکیل دسته‌های شاه‌حسینی، که در محل به‌نام «شاخسهٔ» شناخته می‌شد، آغاز می‌شد. در این مراسم، حدود یک ساعت پس از نیمه‌شب، با دستور رئیس دسته، حاضران در صفی منظم قرار می‌گرفتند. افراد چوب‌دستی‌ها را به‌مانند شمشیر در دست راست خود می‌گرفتند و دست چپ را از پشت بر کمر نفر سمت راست می‌گذاردند و به‌صورت یک دایره بزرگ در می‌آمدند. این مراسم با اشعار حماسی رئیس دسته که با آهنگ خاصی خوانده می‌شد، برگزار می‌گردید و حاضران در پاسخ به این اشعار نام شاه‌حسین را به‌صورت «شاخسهٔ» ادا می‌کردند. این مراسم به‌منظور نشان دادن آمادگی برای فداکاری در راه حضرت حسین (ع) بود. امروزه این سنت در اردبیل منسوخ شده است.

طشت‌گذاری

طشت‌گذاری یکی از مراسم‌های سوگواری در اردبیل است که سه روز قبل از آغاز محرم آغاز می‌شود. در این مراسم، محلات مختلف دعوت‌نامه‌هایی برای علما و بزرگان ارسال کرده و از آنها برای شرکت در این مراسم دعوت می‌کردند. طشت‌ها در مکان‌های خاصی آماده می‌شدند و دسته‌های سینه‌زنان و زنجیرزنان به محل طشت‌ها می‌رفتند. حاملان طشت‌ها، طشت‌ها را بر دوش گرفته و جلو دسته حرکت می‌کردند و در مسجد یا تکایا آنها را در محل مخصوص خود قرار می‌دادند و پر از آب می‌کردند. قرائت فاتحه کنار طشت با تشریفات خاصی انجام می‌شد و این سنت همچنان ادامه دارد.

مراسم شمع‌گذاری

مراسم شمع‌گذاری در روز نهم محرم، یعنی تاسوعا، برگزار می‌شود. در این روز، اردبیلی‌ها در ۴۱ مسجد شمع روشن می‌کنند که نذری است. با غروب آفتاب، مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار طشت‌ها جمع می‌شوند و فاتحه می‌خوانند. این مراسم با روشن کردن شمع‌ها و قرائت فاتحه، فضای معنوی خاصی به این شب می‌بخشد.

عاشورا

در روز عاشورا، دسته‌ها با ترتیبی خاص به راه می‌افتند. در گذشته، این دسته‌ها شامل اجزای بیشتری بودند و اسرا را که دختر بچه‌هایی با لباس‌های سیاه بودند، بر شترها با فرش‌های مخصوص می‌نشاندند تا یاد اسیران کربلا را زنده کنند. قمه‌زن‌ها نیز، به‌ویژه برای برآورده شدن حاجات خود، بر سر قمه می‌زدند. شبیه‌گردان‌ها نیز با پوشیدن لباس‌های خاص، صحنه‌هایی از وقایع عاشورا و تعذیه را در جلو مساجد به نمایش می‌گذاشتند. مراسم قمه‌زنی و شبیه‌گردانی تا عصر عاشورا ادامه می‌یافت و شب یازدهم، که به شب شام غریبان معروف است، با جمع شدن مردم در مساجد و خاموش کردن چراغ‌ها، به‌صورت عزاداری برگزار می‌شد.

کلام آخر:

به‌طور کلی، آداب و رسوم مذهبی در اردبیل نمایانگر پیوند عمیق میان ایمان، فرهنگ و هویت محلی مردم این منطقه است و به عنوان بخشی از میراث فرهنگی، همچنان در زندگی روزمره و مناسبت‌های ویژه نمود پیدا می‌کند. در صورت تمایل، نظرات و پیشنهادات خودتان را برای ما و سایر دوستان به اشتراک بگذارید.

انتهای مطلب/ن.پ