بازار کاتالیست پالایشگاهی و پتروشیمایی در ایران

به گزارش تجارت امروز؛ کاتالیســت، مــاده ای اســت کــه ســرعت یــک واکنــش شــیمیایی را افزایــش می دهــد، در حالیکــه حیــن فعــل و انفعــالات شــیمیایی مصــرف نمی شــود. بــازار کاتالیســت ها را می تــوان از دیدگاه هــای مختلفــی بررســی کــرد و بــر ایــن اســاس میتــوان بــرای کاتالیســت ها طبقه بندی هــای مختلفی ارائه نمود.

• براساس نوع عملکرد

از نظــر عملکــرد، کاتالیســت ها بــه دو دســته عمــده هومــوژن (همگن) و هیتــروژن (غیرهمگن) تقســیم می شــوند. عملکــرد همگن بــه معنــای فرآینــد شـیمیایی مـواد هم فاز و عملکـرد غیرهمگن بـه معنـای فرآینـد شــیمیایی مــواد غیر هم فاز اســت. توســعه هــر کــدام از ایــن انــواع کاتالیســتها، بــه معنــای رشــد صنایــع مرتبــط بــا آنهــا اســت. برای مثــال کاتالیســتهای غیرهمگن در رشــد صنایــع پالایشــگاهی و پتروشـیمی بسـیار اهمیـت دارنـد و کاتالیسـتهای همگن، امـکان فرآیندهــای ســریعتر شــیمیایی را بــه وجــود می آورنــد.

• بر اساس نوع مواد سازنده

مــواد پایــه ســازنده کاتالیســت ها شــامل زئولیــت و پایه هــای فلــزی و همچنیــن برخــی پایه هــای آلــی اســت. کاتالیســت های پایـه زئولیتـی و فلـزی عمدتـا در صنایـع پالایشـگاهی و محیط زیسـتی مصــرف دارنــد و کاتالیســت های بــا پایــه آلــی در صنایــع پلیمــری مصـرف دارنـد. بنابرایـن میـزان رشـد هـر کـدام از ایـن صنایـع، میـزان نیــاز بــه مــواد پایــه بــرای تولیدکننــدگان کاتالیســت را مشــخص می کنــد.

• براساس صنایع مصرف کننده

کاتالیســت ها در چنــد صنعــت مهــم اســتفاده عمــده دارنــد: پالایشــگاه ها، پتروشــیمی های پلیمــری، پتروشــیمی های غیرپلیمــری و صنایـع محیط زیسـتی و همچنین در صنایع فولاد که مصرف محدودی دارند. انـدازه هـر کـدام از ایـن صنایـع در کشـور، میـزان تقاضـای آن نـوع خـاص کاتالیسـت را مشـخص می کنـد. در ایــران کاتالیســت های پالایشــگاهی و پتروشــیمی بخش عمدهای از مصــرف را شامل می شوند.

برای درک بازار کاتالیست های صنعتی در ایران، بهترین نوع طبقه بندی، طبقه بندی بر اساس صنایع مصرف کننده است که شامل:

• کاتالیستهای پلیمری پتروشیمی
• کاتالیستهای غیرپلیمری پتروشیمی
• کاتالیستهای پالایشگاهی
• کاتالیستهای مشترک پالایشگاه، پتروشیمی و گاز

کاتالیست های پالایشگاهی

پالایشگاه های نفت به منظور تبدیل نفت خام ورودی خود به محصولات مصرفی همچون گاز مایع، بنزین، نفت گاز، نفت سفید و نفت کوره؛ نیاز به فرایندهای کاتالیستی مختلفی دارند. هر چقدر نرخ تبدیل نفت خام به محصوالت سبکتر (بنزین و دیزل) و دارای استاندارد کیفی و زیست محیطی بیشتر باشد، تعداد فرایندهای کاتالیستی نیز بیشتر و متنوع تر و نتیجتا میزان مصرف کاتالیست ها نیز بیشتر خواهد بود.

کاتالیست های پتروشیمیایی

مجتمع های پتروشیمیایی جهت تبدیل برش های هیدروکربوری و گاز طبیعی به محصولات نهایی از فرایندهای مختلفی استفاده می‌نمایند. برخلاف کاتالیست های پالایشگاهی، کاتالیست های مورد استفاده در صنعت پتروشیمی از تنوع بسیار زیادی برخوردار است و حجم تقاضا نیز در قیاس با کاتالیست های پالایشگاهی بیشتر است.

در ایران بیش از ۳۵ مجتمع پتروشیمی وجود دارد که هر یک از آنها به منظور تبدیل مواد خام ورودی خود به محصولات با ارزش افزوده بیشتر، نیاز به کاتالیست دارند.

سهم ایران از بازار تولید کاتالیست

تولید ۱۵۰ نوع کاتالیست قدمتی ۱۸۰ ساله در دنیا دارد و دانش آن بیشتر در اختیار کشورهای اروپایی و آمریکایی بود اما بدلیل تنوع کاتالیست های مصرفی در صنعت پتروشیمی ایران با توجه به تعدد فرایندها و محصولات بیشتر این صنعت به نسبت صنعت پالایشگاهی، ورود ایران به میان کشورهای تولید کننده کاتالیست ضروری بود.

ارزش فروش انواع کاتالیست‌های مصرفی در دنیا سالانه ۳۳.۵ میلیارد دلار است. از این میزان ۵۴ درصد به حوزه پتروشیمی و پالایش به ارزش ۱۸ میلیارد دلار تعلق دارد. سهم ایران از این رقم سالانه ۴۰۰ میلیون دلار مجموع کاتالیست‌های صنایع پتروشیمی و پالایشی است که حکایت از سهم ۲.۲ درصدی کشورمان از این بازار دارد.

در حال حاضر بیش از ۱۰۰ نوع کاتالیست در صنایع کشور مصرف می‌شود که نشان از گستردگی این بازار در ایران دارد. با توجه به تنوع و تعدد کاتالیست های مصرفی در مجتمع‌های پتروشیمی، ایران طی یک دهه گذشته گام هایی در مسیر تولید کاتالیست های مصرفی در دو صنعت پتروشیمی و پالایشگاهی برداشته و اکنون حدود نیمی از ۱۵۰ نوع کاتالیست در داخل تولید می شود. در طی سه سال اخیر بیش از ۸۵ درصد کاتالیست مورد نیاز صنعت نفت، گاز و پتروشیمی و فولاد از طریق شرکت‌های دانش بنیان داخلی تامین و حدود ۶۰۰ میلیون دلار صرفه جویی ارزی برای کشور رقم خورده است. سال گذشته سه کاتالیست‌ به دایره کاتالیست های تولید داخل افزوده شد که عبارت بودند از سنتز متانول، پری ریفرمینگ، فرمالدهید و توسط شرکت دانش بنیان نفت و گاز سرو تولید و به صنایع گاز و نفت و پتروشیمی کشور عرضه شد.

در حال حاضر پتروشیمی مسجد سلیمان از ۸ کاتالیست ایرانی تولیدی شرکت دانش بنیان نفت و گاز سرو به حجم ۳۴۴ متر مکعب و به ارزش بیش از ۳ میلیون دلار استفاده می کند.

و اما مزایای تولید کاتالیست در ایران:

• اشتغال زایی و صرفه جویی ارزی
• دسترسی به خدمات فنی و مهندسی که تداوم تولید محصولات پتروشیمی و پالایش و فولاد کشور را تضمین می کند
• عدم وابستگی به کشورهای خارجی در شرایط تحریم
• کاهش واردات و افزایش تاب آوری صنایع داخلی
• تقویت توان تولیدی اوره، آمونیاک و متانول بعنوان محصولات صادراتی کشور

در مجموع از ۴۰ گروه کاتالیستی در صنعت پتروشیمی، حدود ۱۶ گروه در کشور تجاری‌سازی و بومی‌سازی شده است. هرچند با توجه به رشد فناوری در دنیا باید روی تولید و تجاری‌سازی سایر گروه های باقی‌مانده به‌طور ویژه تمرکز شود.

برخی تولیدکنندگان کاتالیست های نفت و گاز و پتروشیمی

آشنایی با چند شرکت پیشتاز تولیدکننده کاتالیست صنایع پتروشیمی و نفت و گاز درک بهتری از وضعیت تولید کاتالیست و قدرت ایران در این بازار بدست می دهد.

• شرکت دانش بنیان توسعه صنایع نفت و گاز سرو (نفت و گاز سرو): این شرکت با مشارکت بخش خصوصی و سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (IDRO) در سال ۱۳۸۳ شروع به فعالیت کرد و از آن زمان تاکنون در زمینه های تحقیق و تولید انواع کاتالیست های صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و صنعت فولاد و نیز طراحی و اجرای واحد های GTL (تولید نفت مصنوعی) موفق بوده است. این شرکت تاکنون توانسته است تمام کاتالیست های مورد استفاده در فرایند تولید متانول، آمونیاک، اوره و کاتالیست تولید گاز اتیلن در صنعت پتروشیمی و کاتالیست های مورد استفاده در تولید گاز هیدروژن در صنعت پالایشگاهی و نیز کاتالیست های صنایع پایین دستی برای تولید متانول به فرمالدهید و نیز کاتالیست های مورد استفاده در صنایع فولادسازی برای تکنولوژی های PERED و MIDERX را تولید کند.
• شرکت دانش بنیان اکسیر نوین فرآیند آسیا: با توجه به اینکه عمده نیاز کشور به خصوص صنعت نفت به کاتالیست‌های حاوی فلزات گرانبها از جمله پلاتین، پالادیوم، رودیوم، نقره و طلا است، تمرکز اصلی این شرکت بر روی تولید این دسته از کاتالیست‌ها قرار دارد و هم اکنون نیز چرخه کامل تولید این کاتالیست‌ها در اختیار این شرکت است. این شرکت انواع کاتالیست‌های واحد‌های پالایشگاهی، واحد‌های آروماتیک سازی، واحد‌های تولید پروپیلن و همچنین تولید کاتالیست‌های واحد‌های ایزومریزاسیون پالایشگاهی برای تولید بنزین یورو ۴ و یورو ۵ را تولید می‌کند.
• شرکت گسترش فناوری خوارزمی: این شرکت بر تولید کاتالیست های مصرفی صنایع پتروشیمی، فولاد و پالایشگاهی تمرکز دارد و تخصص آن شناخت کامل فرآیندهای صنعتی، متغیرهای موثر در مکانیسم و سینتیک واکنش ها، تسلط بر روش های سنتز و تولید مواد است.
• شرکت گسترش کاتالیست ایرانیان: این شرکت از سال ۱۳۹۰ آغاز به فعالیت کرده و در زمینه‌های تولید و فروش کاتالیست فعال است. این شرکت تولید کننده انواع کاتالیست صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و عضو باشگاه تولید کنندگان کاتالیست DRI است.

پدر کاتالیست ایران و ادعای خودکفایی

جلیل سبحانی را «پدر نهضت کاتالیست» می‌شناسند که علاوه بر بومی‌سازی کاتالیست‌های صنعت پالایش و پتروشیمی، کاتالیست‌های صنایع خودروسازی و فولاد را در مرحله بومی‌سازی قرار داده است.

شرکت اسپک که شرکت تحت مدیریت وی است در حوزه ساخت تجهیزات مصرفی صنایع پتروشیمی فعالیت می‌کند. او معتقد است که تولید کاتالیست‌های واحد‌های ایزوم پالایشگاهی قبلا فقط در آمریکا صورت می گرفت و با تولید این کاتالیست در داخل، ایران به دومین تولیدکننده این کاتالیست حساس و پیچیده در جهان تبدیل شده است. اعتقاد سبحانی بی نیازی کامل ایران از واردات کاتالیست است. اما این ادعا مخالفانی نیز دارد. یکی از منتقدین جدی این ادعا، دکتر بهروز روزبهانی بود. او رییس تحقیقات دانشکده نفت آبادان، دکتری مهندسی شیمی از آمریکا و استاد دانشگاه هوستون است. وی در سال ۹۶ طی مصاحبه ای اعلام کرد جریاناتی در صنعت کاتالیست جاری است که مجال و عرصه را بر محققین و سازندگان داخلی تنگ کرده است. او معتقد بود که  کاتالیست از خارج وارد کشور شده اما به اسم ساخت داخل عرضه می‌شود و در این مسیر  تنها کار مهمی که این جریانات انجام می‌دهند عوض کردن برچسب های بشکه های حمل کاتالیست است.

در پاسخ به این انتقاد صریح این دانشمند ایرانی، انجمن تولید کنندگان جاذب و کاتالیست ایران جوابیه ای را صادر و تاکید کرد” پیشرفت های حاصل شده در زمینه تولید کاتالیست در کشور به حدی رسیده که شرکت های معتبر اروپایی و آمریکایی هم اکنون به جهت بازگرداندن بازار از دست رفته خود در ایران در تلاشند با شرکت های دانش بنیان داخلی قرارداد همکاری مشترک داشته باشند . البته برخی از این شرکت های خارجی نیز با توجه به بازار از دست رفته خود ، سعی در تخریب دستاوردهای حاصل شده در راستای اقتصاد مقاومتی دارند که این مصاحبه نیز میتواند با این اهداف برنامه ریزی شده باشد.” در بخش دیگری از این بیانیه آمده” انجمن کاتالیست با مساعدت وزارت صنعت ، معدن و تجارت با واردات جاذبها و کاتالیست هایی که تولید داخل داشته باشند کاملاً مخالف بوده و برخورد می نماید.”

بخش هایی از این جوابیه در کنار شواهد مختلف نشان از آن دارد که خودکفایی قطعی ایران در تولید انواع کاتالیست ها محقق نشده است. ادعای افرادی چون سبحانی بیشتر از جنس اهدافی است که باید حداقل تا پایان چشم انداز بیست ساله توسعه کشور یعنی سال ۱۴۰۴ محقق شوند.

در این خصوص حمیدرضا محمدی، سردبیر ماهنامه گستره انرژی که سال  ۷۸ به عنوان نویسنده و محقق در اقتصاد و مدیریت انرژی فعالیت دارد، معتقد است که ایران در زمینه تولید کاتالیست پیشرفت هایی داشته اما بدلیل فعال نبودن بخش تحقیق و توسعه در صنایع شیمیایی، تمامی نیازهای داخلی در کشور تامین نمی شود. البته کاتالیست های تولیدی امریکا و فرانسه نیز بدون ایراد نیست، اما آنها چرخه تحقیق و توسعه را در کنار تولید دارند و با برخورد به هر مشکلی راه حل یابی می کنند، به این ترتیب خوب پیش می روند. اکنون حدود پنجاه درصد نیاز کاتالیستی ایران در داخل تولید و بخشی بدلیل تحریم ها از چین و بخشی هم با واسطه و غیر مستقیم تامین می شود. در بخش تولیدات داخلی، اگر مصرف کننده ای به مشکل برخورد کند با تولیدکننده در ارتباط است و مشکل برطرف می شود و از این بابت نوعی چرخه کاری در تولید کاتالیست داخلی ایجاد شده است. اما اینکه ایران قادر به تولید تمامی انواع کاتالیست های مورد نیاز صنایع داخلی باشد، اینگونه نیست و اساسا تولید برخی کاتالیست ها در داخل یا صرفه اقتصادی ندارد یا توان صادراتی آنها را نداریم. اکنون به اندازه رفع نیاز داخل، تولید کاتالیست برقرار است و درصد تولید به گونه ای است که می توان با بازاریابی خوب و کیفیت بالا، به دیگر کشورهای هم صادرات داشت. اما مساله صنایع پالایشگاهی و پتروشیمیایی ایران این است که بحث تحقیق و توسعه به موازات تولید دنبال نشده است. لازم است در یک چرخه تولید کامل قرار گیریم تا به صنعتی برسیم که ارزش افزوده ایجاد کند.

کلام آخر

آخرین پیش‌بینی‌های مصرف کاتالیست در سطح جهان که توسط موسسه catalystgrp در ماه مه ‌سال ۲۰۲۰ صورت گرفته است، نشان می‌دهد که ارزش بازار جهانی کاتالیست در سال ۲۰۲۲ به میزان ۲/ ۳۶ میلیارد دلار است و با توجه به توسعه صنایع مصرف‌کننده کاتالیست، این عدد در سال ۲۰۲۵ به ۱/ ۳۹میلیارد دلار خواهد رسید. در این میان بیشترین سهم مصرف کاتالیست به ترتیب در بازارهای صنایع پالایش نفت، محیط‌زیستی، صنایع پتروشیمی‌ و شیمیایی و پلیمری خواهد بود. نکته حائز اهمیت در این گزارش، رشد سالانه ۲/ ۴درصدی مصرف کاتالیست در بخش صنایع پتروشیمی ‌و صنایع شیمیایی تا پایان سال ۲۰۲۵ است. همچنین به دلیل رشد جمعیت و قوانین سختگیرانه زیست محیطی و صنعتی شدن روز افزون، بیشترین رشد بازار مصرف کاتالیست در حوزه صنایع پالایشگاهی نیز در منطقه APAC اتفاق خواهد افتاد که شامل مناطق آسیای شرق و اقیانوسیه خواهد بود.

در خصوص ایران هم بر اساس گزارش گردآوری شده از پژوهش‌های صورت گرفته وزارت نفت که بر اساس تعداد مجتمع‌های فعال و طرح‌های در حال احداث حوزه پتروشیمی‌و پالایشی کشور صورت گرفته، مصرف کاتالیست در بازار صنایع پتروشیمی‌و پالایشی ایران تا پایان برنامه توسعه پنجم در سال ۱۴۰۴، از حجمی ‌افزون بر ۳۰هزار تن و ارزشی بیش از ۷۰۰میلیون دلار برخوردار خواهد بود.

انتهای مطلب / م.ع‌ا